معرفی کتاب: تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی
مؤلف: رسول جعفریان
تاریخ تشیّع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوى از آثار مورخ معاصر حجت الاسلام رسول جعفریان (متولد ۱۳۴۳ش) است که در آن، پیدایش، تحول و تاریخ تشیّع در ایران را از آغاز تا پایان قرن نهم هجرى مورد بررسى تحلیلى و مستند قرار داده است. همان‌طور که از عنوان کتاب و تعبیر «تا طلوع دولت صفوى» روشن مى‌شود در این اثر بحث قابل توجهى در مورد صفویه انجام نشده و به اشاراتى بسنده شده و بحث در آغاز صفویه پایان یافته است.
نویسنده پس از نگارش مقدمه، متن اثر را -بدون ذکر فصل و بخش- در ضمن عناوین متعددى مطرح کرده است. نگارش مباحث بدین‌صورت است که ابتدا تعریف تشیع و انواع آن و نیز علل نفوذ و پیشرفت تشیع مطالعه و سپس وضعیت تشیع از قرن اول تا نهم به تفکیک قرن بررسى شده است.
درباره روش و محتواى این اثر چند نکته گفتنى است:
۱. نویسنده خلاصه تحقیقش را در مقدمه چنین بیان کرده است: قرن‌هاست که سرزمین ایران، به قلب تشیع دوازده امامى تبدیل گشته و بسیارى را به این اشتباه انداخته است که گویى از نخستین روزهاى ورود اسلام به ایران، ایرانیان مذهب تشیع را انتخاب کردند. در حالى‌که آشنایى مختصر با تاریخ اسلام در ایران، نشان مى‌دهد که در آغاز، همه مذاهب اسلامى، براى خود جاى پایى در ایران داشتند و… در این میان، شیعیان، تدریجاً وضعیت بهترى یافتند…. قرن چهارم و پنجم، دوران رشد شیعه در تمامى جهان اسلام و از جمله ایران بود…. آن زمان، تشیع در ایران هم، به دلیل فعالیت علمى شیعیان در بخش مرکزى‌اش و همچنین حمایت‌هاى آل بویه و وزراى آنان، پیشرفت‌هایى داشت. سقوط فاطمیان، برافتادن حمدانیان و روى کار آمدن دولت‌هاى افراطى سنى از قبیل ایوبیان و سپس ممالیک و در نهایت عثمانى، سرنوشت تشیع را در بلاد عرب، با مشکل روبرو کرد. این درحالى بود که شانس موفقیت تشیع در آن نواحى، اگر بیش از ایران نبود، قطعاً کمتر از آن نبود…. طىّ دورانى که تشیع در شام زیر فشار ممالیک بود، تشیع در ایران به آرامى رشد کرد. آن زمان، مانع مهم رشد تشیع که همزمان عامل ترقى آن هم بود، و این امرى شگفت است، فراگیر شدن تصوف بود. تصوف، مذاهب اسلامى را خنثى مى‌کرد. به همین دلیل، هم تسنن را خنثى کرد و هم تشیع را از فعالیت چشمگیر بازداشت…. اما از همه مهم‌تر، آن‌که، این زمان، مهم‌ترین حامى تشیع ایران، تشیع حله و عراق بود که روى ایران تأثیر مى‌گذاشت. مکتب حله براى دو قرن پیاپى بر تشیع ایران تأثیر گذاشت. در همین مدت، پیدایش نحله‌هاى صوفى- سیاسى- شیعى سربداران، مرعشیان و مشعشعیان به تدریج زمینه‌هایى را براى برآمدن خانقاهى شیعى فراهم ساخت. دویست سال طول کشید تا خانقاه شیخ صفى، یکى از همان نحله‌هاى صوفى- سیاسى بتواند از مرز تصوف عبور بگذرد و به تشیع امامى وارد گردد. این اتفاقى بود که در سالهاى پایانى قرن نهم هجرى رخ داد. آن‌هم زمانى که علایق شیعى، تقریباً در بیشتر مناطق مرکزى ایران، جاگیر شده بود. تشیع دولت قراقویونلو که از بغداد تا تبریز و از آن‌جا تا اصفهان حکومت مى‌کرد، توجیه طلوع و ظهور دولت صفوى در مرحله بعدى بود. در نهایت، دولت صفوى در سال ۹۰۶ق تشکیل شد و تشیع امامى، پس از یک هزار سال سرکوب و تقیه، توانست دولت مطلوب خود را به دست آورد.
۲. بر طبق پژوهش نویسنده: از جریانات مهم درونى شیعه که انحرافى ریشه‌دار بوده و در ضایع کردن چهره تشیع نقشى اساسى داشته، حرکتى است که تحت عنوان غلّو در قرون نخستین اسلامى پدید آمده و تا به امروز در برخى از نقاط خود را حفظ کرده است. از اخبار نقل شده چنین بدست مى‌آید که پیدایش غلّو مربوط به همان زمان امیرالمؤمنین (ع) است. شخصیت امام به‌گونه‌اى بود که دو برخورد افراطى و تفریطى را درباره ایشان در میان مردم ایجاد کرد، به‌طورى‌که گاه تا حد نسبت دادن صفاتى لاهوتى به ایشان و گاه در حد تکفیر با آن حضرت برخورد مى‌شد. دلیل این مسأله هرچه باشد، از نظر تاریخى، مى‌توان گفت که در روزگار امام على (ع) برخوردهاى مزبور وجود داشته است، گرچه در کمیّت و کیفیت آن اختلاف نظر فراوانى وجود دارد و البته روشن کردن آن کار دشوارى است.
۳. نویسنده در مورد تشیع محبّتى، نوشته است: صورتى دیگر از تشیع، تشیعى است که به دلیل دوستى اهل بیت(ع)، متهم به داشتن گرایشات شیعى مى‌شود. در این نظر، گاه ممکن است مسأله تفضیل را نیز مطرح کرد، اما به‌طور عمده به دلیل وجود روایاتى در لزوم دوستى اهل بیت(ع)، خاندان رسول خدا (ص) مورد محبت قرار مى‌گیرند. این گرایش از نظر عثمانى مذهبان تشیع خوانده مى‌شود، در حالى‌که هیچ زمینه‌اى از تفضیل یا چیز دیگرى در آن وجود ندارد. مقصود نویسنده از تشیع محبتى، دوستى اهل بیت(ع) بدون پذیرش امامت آنان است.
۴. یکى از نکته‌هاى قابل تأمّل نویسنده، مسأله «تشیّع معتزلى» است و این ادعا که: نسبت مثبتى میان اعتزال و تشیع بوده است. این نسبت در دوره‌هاى بعد فزونى یافت تا جایى که اصطلاح «معتزلى شیعى» درباره بسیارى از شخصیت‌هاى برجسته دنیاى اسلام به کار گرفته شد.
۵. بر طبق تحقیق نویسنده: بدون تردید شیخ مفید که متکلم شیعى بغداد و متأثر از نوبختیان و فضاى کلى این شهر بود بنا را بر تقویت خط تفکر اصولى در شیعه گذاشت؛ خطى که با غلبه مکتب حدیثى قم براى مدتى مغفول‌عنه واقع شده بود. رشد مجدد عقل‌گرایى در تشیع (پس از نسل هشام بن حکم، هشام بن سالم، مؤمن الطاق و…) مى‌توانست زمینه را براى تفاهم بیشتر از یک سو و درگیر شدن بحث و جدل فکرى را با معتزله، از سوى دیگر، تقویت کند. آنچه که در اخبار و آثار مربوط به شیخ بیش از همه مورد توجه قرار گفته، مناظرات و مجادلات کلامى اوست. وى در بغداد که در این قرن گروه‌ها و مدارس علمى متعددى را در خود جاى داده بود، به بحث و مناظره با نمایندگان جریانات فکرى مختلف مى‌پرداخته است. بخش‌هایى از این مناظرات با معتزله بوده و در برخى از آنچه از مباحثات، در نوشته‌هاى مفید بر جاى مانده، شدت برخورد مفید با آنان آشکار است. باید توجه داشت که در این عصر درگیرى‌هاى شدیدى میان شیعه و سنیان حنبلى در بغداد در جریان بوده و گاه شیخ و مسجد و یاران او نیز درگیر این منازعات مى‌شده‌اند. طبعاً، وقتى رهبرى شیعه در دست شیخ بوده، به‌طور طبیعى او در این منازعات درگیر بوده است. از جمله او مجبور شد تا در سال ۳۹۸ق به دنبال شدت گرفتن منازعات به دستور عمیدالجیوش، بغداد را ترک کند.
۶. نویسنده با تأکید بر این نکته که تحول از تسنن به تشیع از قرن ششم به بعد، در مسیرهاى مختلفى انجام شده و بخشى در مسیر سیاست، و بخشى دیگر در مسیر فرهنگ، ادب، حدیث و تصوف پدید آمده و مسیر اخیر، یعنى تصوف، تأثیر مهمّى در تحوّل مورد نظر داشته، افزوده است: این بحث که آیا صفویان از زمان شیخ صفى سنى بوده‌اند یا شیعى، باید از دید جدید یعنى «نظریه تسنن دوازده امامى» تبیین شود و شافعى بودن مریدان شیخ صفى در اردبیل که مستوفى در نزهه القلوب آنها را شافعى دانسته، نشانه آن نیست که در آن زمان، شیخ صفى از تشیع برکنار بوده است. کتاب‌هاى فراوانى از قرن نهم و دهم، در دست است که با وجود آن‌که مؤلفان آنها سنى بوده‌اند اما نسبت به چهارده معصوم ارادتى تام داشته‌اند. سپس نویسنده به ذکر مثالهایى در این مورد از شخصیت‌هاى فرهنگى پرداخته است.
این اثر از نظر کمیت و کیفیت منابع مورد مطالعه و استناد، قابل توجه و بلکه تحسین برانگیز است و به همین جهت، فهرست منابع نیز صفحات متعددى از ابتداى کتاب را به خود اختصاص داده است.
فهرست منابع و نام اشخاص و اماکن در انتهاى کتاب آمده است.
در پاورقى‌هاى کتاب، مستندات مطالب و برخى توضیحات نویسنده ذکر شده است.
برای دانلود کتاب تاریخ تشیع در ایران دکمه دریافت را کلیک کنید