السلام علیک یا اباعبدالله الحسین علیه السلام
با توجه به ایام محرم و درخواستهای مکرر دوستان عزیز برای معرفی یک کتاب فارسی درباره امام حسین علیه السلام، به ذهنم رسید که کتابی متفاوت و کمتر معرفی شده را معرفی کنم.
کتابی زیبا و شیرین به زبان فارسی که خودم آن را مطالعه کرده و از آن استفاده زیادی برده ام.
کتاب (( قمام زخار و صمصام بتار )) به معنای (( دریای آکنده و شمشیر برّنده )) یک کتاب فارسی و معتبر پیرامون امام حسین علیه السلام است که توسط مرحوم حاجی فرهاد میرزا معتمد الدوله، عموی مرحوم ناصرالدین شاه نوشته شده.
همانطور که عرض کردم این کتاب پیرامون امام حسین علیه السلام از ولادت تا شهادت در کربلا و در حقیقت یک منبع فارسی به شمار می رود.
نویسنده این کتاب، حاجی فرهاد میرزای معتمد الدوله، عموی ناصرالدین شاه و فرزند عباس میرزا و نوه ی فتحعلی شاه قاجار است.
او فردی دانشمند، شاعر، نویسنده و حاکم متدین و باکفایت عصر قاجار است که تاریخ، از کارنامه سیاسی و علمی او، در مجموع، قضاوتی مثبت دارد. فرصت شیرازی، ادیب و شاعر مشهور، از وی با عنوان «شاهزاده آزاده فاضل عالم متبحر» یاد می‌کند، و حسن جابری اصفهانی، ادیب و مورخ زبده آن دوران، او را «یگانه مرد» سلسله قاجار «و تربیت شده قائم‌‌مقام و صاحب شمشیر و قلم» می‌شمارد.کارنامه سیاسی وی در اوایل عمر از نقاط ضعفی چون پناهندگی به سفارت انگلیس خالی نیست، اما با گذشت زمان و به ویژه ارتباط با عالم بزرگی چون آیتالله حاج ملاعلی کنی (فقیه پارسا و متنفذ تهران در عصر ناصری) مسیر خود را اصلاح کرده، در خدمت مصالح اسلام و ایران درآمد و خصوصا از غربزدگی که آن زمان تازه در بین دولتمردان ظهور یافته بود، اظهار تنفر می‌کرد. اعتمادالسلطنه مینویسد: در مجلس دربار، «بین صحبت، ظل‌السلطان گفت در شب مهمانی فرنگیها خیال دارم کلاهخود [ظاهرا مقصود، کلاهخود پروسیها است] را سر بگذارم. حاجی معتمدالدوله برآشفت که… این چه خیال است که شما را گرفته است که کلاه فرنگی سر بگذارید. دو ساعت این مرافعه بود. آخر ظل‌السلطان قسم خورد که از این خیال افتادم».
فرهاد میرزا مقلد آیتالله کنی بود و در شناخت مورد استخاره و نیز کیفیت مناسک حج، به قول خود، به «جناب مجتهد الزمان حاجی ملاعلی کنی حفظه‌‌الله تعالی» رجوع می‌کرد.
فضل و ادب، ویژگی بارز او بوده و خصوصا کتاب منشآتش گواه این امر است. او همچنین تالیفاتی به زبان انگلیسی داشت.
ارادت به خاندان عصمت (علیهم‌‌السلام) از دیگر خصال برجسته اوست که خود بدان فخر می‌کرد. طلاکاری ایوان و مناره‌‌ها و نصب ضریح نقره در بارگاه مطهر امام کاظم و امام جواد (علیهماالسلام) در کاظمین و نیز تألیف کتاب قمقام زخار در شرح حال و مقتل سالار شهیدان (ع)، از عشق بی‌شائبه‌اش به آل رسول (ص) حکایت دارد. «از اجله خدماتش در اسلام، تجدید بنای صحن مبارک کاظمین علیهماالسلام است با ملحقات آن. عمر شریف این شاهزاده به این خدمت بزرگ در اسلام و تألیف مقتل موسوم به قمقام، شرف اختتام پذیرفت و حقیقتاً به معنی حسن خاتمت و خیر عاقبت نایل گردید». نیز باید از چکامه حماسی وقار شیرازی (شاعر مشهور عصر قاجار) در شرح رزم حضرت ابوالفضل علیهالسلام در روز عاشورا یاد کرد که به تشویق فر‌هادمیرزا صورت گرفت: «فرهاد میرزا هم به شاهنامه سخت علاقه داشت و در عین حال آدم متعصب مذهبی بود و در روضه‌‌خوانیها حاضر می‌شد و همیشه می‌گفت: «متأسفم که در تمام مجالس روضه، حتی یک قطعه شعر به بحر متقارب [وزن شاهنامه] خوانده نمی‌شود». مرحوم وقار شیرازی تقبل کرد که فصلی به بحر متقارب در روضه و مرثیه بسراید و چنین کرد و این مرثیه که جنبه حماسی دارد اختصاصاً برای جنگهای عاشورای حضرت عباس [علیهالسلام] ساخته شده و بسیار دلنشین است!.
فر‌هادمیرزا در ۱۳۰۵ ق درگذشت و پیکرش سال بعد «با تشریفات بی‌پایان از طهران به سمت عتبه مقدسه کاظمین سلام‌‌الله علیهما در حرکت آمد».
کتاب قمقام زخار هم از این نظر که یک شاهزاده فاضل و دانشمند آن را نگاشته مورد توجه است و هم از نظر اینکه دقت و تعمق درباره مقتل سیدالشهداء نموده و از کتب معتبره اتخاذ سند کرده است دارای ارزش و اعتبار فراوان است. شیخ جابر انصاری در تاریخ اصفهان مینویسد: “فرهاد میرزا تربیت شده قائم مقام و صاحب شمشیر و قلم بوده کتاب جام جم، قمقام، هدایه السبیل از آثار اوست و از آثار و مآثر او تذهیب ایوان کاظمین و ضریح نقره حضرت امام موسی الکاظم (ع) و امام محمدتقی (ع) است. این شاهزاده هر کجا به حکومت میرفت به سیاست و عدالت نظم امور میداد و همه طبقات از او راضی بودند.”
در فهرست آستانه مقدسه آمده است: “قمقام زخار و صمصام تبار از بهترین تالیف مرحوم حاجی معتمدالدوله فرهاد میرزا ابن عباس میرزا ابن فتحعلی شاه قاجار است که از مفاخر مردان سیاسی و فضلای تاریخ دورهی ناصری بوده.
کتاب قمقام شرح حال مفصل سیدالشهداء (ع) است که مقتل صحیح فارسی و دقیق و معتبر است که از منابع معتبره احادیث و تواریخ فریقین گرفته.”
تاریخ شروع به جمع و تصنیف این کتاب (صفحه ۷چاپ حاضر) سال ۱۳۰۳ و تاریخ ختم آن چهارشنبه ۲۵ ذیالحجه سال ۱۳۰۴ است.
در صفحه ۳ نویسنده در معرفی کتاب آورده است: “کتابی خالی از حشو و زواید در احوال خجسته مآل آن حضرت من الولاده الی الشهاده به رشته تالیف درآورد و عدد اصحاب کبار آن امام اخیار و تعداد سپاه کفار و مقتولین طرفین و حالات بعد از شهادت آن سید ابرار را بدرستی بنگارد و به علت تزاحم اعمال دیوانی و تفاقم اشعان سلطانی و تراکم آلام و محن و تهاجم اسقام و فتن این منظور از مکمن غیب جلوه بروز و ظهور نداشت و چون طلعت حور همیشه در پرده خفا محجوب و مستور بود، معهذا هیچوقت از وصول بمأمول مأیوس نمیشد و بنیل مسئول قلب خود را تمنیت و تسلیت میداد که ترج من روح الا له لطائفا لاتحتسب.”
در کتاب قمقام کتابنامه به ترتیب الفبای عنوان کتب آورده شده است. در صفحه۶۹۲ آمده است: “خاتمه در ذکر کتب که هنگام تالیف در نظر بود و اسامی مصنفین و تاریخ فوت هر یک علی الاجمال. باید دانست بدان شرط و التزام که در دیباچه کردیم در جمله روایات آنچه متعلق بحالات حضرت امام علیهالسلام و شرح وقایع و مصائب اهل بیت طاهره بود از کتب قدیمه محدثین و مورخین فریقین احادیث موثقه و اخبار صحیحه استخراج و در این کتاب مستطاب مندرج ساختیم .
هر آنچه ترجمه حدیث و اسم راوی و ذکر رجال یا توجیه روایت و معنی لغت بود که بیرون از خبر و سیر بود آن شرط منظور نذاشتیم و از کتب معتبره علمای اعلام رضوان الله علیهم نگاشتیم چه مقصود کشف مطلب و توضیح مشکلات بود و هر که بدیده انصاف ببیند، بذل جهد ما بداند و اکنون کتب موجوده هنگام تالیف و نامهای مولفین و تاریخ وفات آنها را از کتب تواریخ و سیر و رجال و دیگر کتابهای موضوعه در این فن مانند امل الآمل و تلخیص المقال و فوزالعلوم و کشف الظنون و کتاب رجال مرحوم میرزا محمد اخباری و لولوه البحرین و منهاج المقال و وفیات ابن خلکان و مجالس المومنین علی سبیل الاختصار مرقوم میداریم و علیه التکلان”.
در منابع و مآخذ کتاب قمقام زخار صمصام تبار به ۱۱۰کتاب معتبر استناد شده است که از ویژگیهای ارزشمند آن محسوب میشود.
چاپ سنگی این کتاب با شماره رده ۴ف/۴۱BP در کتابخانه شماره ۲ (ایرانشناسی و اسلامشناسی) موجود میباشد.
محتوای کتاب قمقام را می‌توان در هفت محور تقسیم‌بندی کرد:
- امویان و مسائل مربوط به معاویه و امام حسن(ع)، کوفه و امرای آن و قتل سران (حجر بن عدی و…)
- یزید و حکومت وی، بحث بیعت، مسلم و شهادت وی و دیگر گروه‌های شیعه
- حرکت امام حسین(ع) به سمت کوفه، حر، کربلا، عاشورا، شهادت اصحاب و یاران و خود حضرت
- آثار شهادت امام و اهل البیت، خطبه‌های حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) و مناظرات آنان با دشمن
- شهادت برخی از شیعیان در دفاع از امام حسین(ع) و عاقبت برخی از قاتلین امام، موضوع اهل بیت در شام و مدینه به همراه خطبه‌های آنان و اعمال یزید
- ذکر نامه‌نگاری‌های متعدد با یزیدیان از طرف ابن زبیر و ابن عباس و مدت عمر امام حسین و عقوبت قاتلین وی و معجزات، دعا، اشعار و فضایل زیارت کربلا و نام شهداء و قداست و تربت آن حضرت
- قیام توابین و قیام مختار (به طور مفصل)، عباسیان و رفتار آنان با مرقد امام حسین(ع)، اشعار عربی و فارسی
چاپ های مختلفی از این کتاب ناب در بازار موجود است اما به تازگی یک نسخه خوب و شیوا و قابل اعتماد از این کتاب توسط شرکت چاپ و نشر بین الملل به چاپ رسیده که به راحتی قابل خرید و دسترسی است.